Het leven in de bajes: 'Ene gevangene wil juist strak regime, de ander weer niet' (2024)

Utrecht - Het zijn dorpjes waar de buitenwereld weinig van meekrijgt: de 34 penitentiaire inrichtingen in Nederland waar in totaal zo'n 10.000 gedetineerden hun straffen uitzitten. Onze provincie telt twee grote gevangenissen in Nieuwegein en Nieuwersluis. Tuurlijk, deze mensen zitten er niet voor niets maar ze hebben nog altijd rechten. Wat mag wel en wat niet?

Joyce de Vries is strafrechtadvocate en is onder andere gespecialiseerd in penitentiair recht. Voor haar werk komt ze in de gevangenissen door het hele land. Naast haar werk in de advocatuur zit ze in de commissie van Toezicht van de PI in Nieuwegein, daar waar de klachten van gevangenen terechtkomen. Door haar werk daar heeft ze veel kennis over hoe afdelingen gerund worden en wat van invloed kan zijn op de sfeer en de verhoudingen tussen gedetineerden en Penitentiair Inrichtingswerkers, ook wel PIW'ers genoemd.

"Het ligt er ten eerste aan wie er aan het hoofd staat van een afdeling. Wat voor persoon is dat, hoeveel ervaring heeft deze. Even heel generaliserend gezegd: de oudere garde is vaker geneigd heel erg op hun strepen te staan. De jongere generatie zit meer in de overlegstructuur en dat botst onderling weleens."

De Vries kent de signalen uit Nieuwersluis van cliënten over de cultuur en de angst om te klagen. "Ik kan me zo even niet herinneren of ik ooit een vrouw heb geholpen met zo'n procedure", vertelt De Vries. "Ik heb cliëntes gehad die zich onveilig voelden, maar daar niet officieel over wilde klagen." Het gaat er in vrouwengevangenissen ook anders aan toe dan bij de mannen. "Mannen gaan sneller met elkaar op de vuist. Bij vrouwen is het meer treiteren. Er verdwijnen spullen, er wordt geroddeld of iemand wordt genegeerd. Klappen vallen er minder snel, al gebeurt dat ook echt wel."

In de taakomschrijving van de Dienst Justitiële Inrichting staat dat het "de aan onze zorg toevertrouwde personen de kans moet bieden een maatschappelijk aanvaardbaar bestaan op te bouwen." Binnen het kader van de regels mogen PIW'ers naar eigen inzicht invulling geven om de sfeer te bewaken. Al is het ook maatwerk, want de ene gevangene is de andere niet. "Ik heb cliënten die willen dat de regels duidelijk zijn en voor iedereen gelden. Dit zijn mensen waarvan je kunt zeggen dat ze licht autistisch zijn, zij vinden dat fijn. Anderen zoeken de randjes op en stellen een vrijere cultuur op prijs."

Binnen de muren van de gevangenis doen gedetineerden er alles aan om zo 'vrij' mogelijk te zijn. Plekken op bepaalde afdelingen zijn populair, erebaantjes en vertegenwoordigersposities staan voor extra aanzien en privileges. Reiniger is bijvoorbeeld zo'n erebaantje. "Je kan je dan overdag vrijuit bewegen over de afdeling." Ze proberen zo te laveren zodat hun verblijf in de gevangenis zo aangenaam mogelijk wordt. "Er is de plus-plus-afdeling, deze afdelingen staan nergens beschreven, maar worden ter differentiatie aangeboden. Daar wil je als gedetineerde zitten, omdat je ondanks hetzelfde dagprogramma als de rest nét iets meer vrijheden hebt."

De zorgafdeling is volgens De Vries ook geliefd, daar zitten gedetineerden die extra zorg nodig hebben en is geliefd bij mensen op leeftijd of mensen die rust willen hebben. "Zedendelinquenten zitten daar omdat ze anders in elkaar geslagen worden. Je hebt een cel voor jezelf, het is rustiger. Tot er iemand is die extra zorg nodig heeft, dan kan je er worden afgegooid want de plekken zijn schaars."

Met 'vrijer' bedoelt De Vries overigens niet extra lang luchten of langer sporten. Het gaat meer om andere kleine dingen. Een voorbeeld: "Gedetineerden koken vaak zelf. Er zijn ook kookclubjes, dan leg je in om mee te eten. Dan zou een PIW'er na bijvoorbeeld een uur kunnen zeggen: 'Je tijd is voorbij, had je maar beter moeten plannen'. Dan kun je heel moeilijk doen en iemand zijn vlees in de magnetron laten garen. Of je laat het hem even afmaken."

En als een gedetineerde het niet eens is met een beslissing, dat kan variëren van een sanctie tot wensen qua fruit, dan kan hij op eigen houtje of via de advocaat een klachtenprocedure starten. De Vries snapt dat er getwijfeld kan worden om klachten te melden. "Ik kan me voorstellen dat een gedetineerde dat zo ervaart. Een verplaatsing van groen (de kleur van goed gedrag), met privileges op je afdeling naar een andere plek zonder die voordelen, nadat je hebt geklaagd over een PIW'er. Dat zal in zijn of haar belevingswereld met elkaar te maken hebben terwijl dat helemaal niet zo hoeft te zijn. Je wilt een PIW'er niet tegen je hebben."

De commissie dient niet alleen om mensen gelijk of ongelijk te geven in conflicten. "Het is een manier om even gezien en gehoord te worden." Het kan ook iets heel kleins zijn, bijvoorbeeld als er bananen zijn besteld en betaald maar appels worden geleverd. "Dan zoek ik uit waarom dat is en zorg ik ervoor dat het geld terugbetaald wordt en de levering de volgende keer wel klopt. Dan kun je teruggaan en zeggen dat het is geregeld, daar heeft iemand meer aan."

Heb je een tip of opmerking? Stuur ons je nieuws of foto via WhatsApp of mail.